Tế bào hình sao là gì? Nghiên cứu khoa học Tế bào hình sao

Định nghĩa và đặc điểm hình thái của tế bào hình sao

Tế bào hình sao (astrocyte) là một loại tế bào thần kinh đệm trong hệ thần kinh trung ương (CNS), được đặt tên theo hình dáng đặc trưng dạng sao với nhiều nhánh tỏa ra từ thân tế bào. Chúng đóng vai trò quan trọng trong duy trì cân bằng nội môi, hỗ trợ chuyển hóa, bảo vệ thần kinh và điều hòa chức năng synapse.

Astrocyte chiếm từ 20% đến 40% tổng số tế bào thần kinh đệm trong não và hiện diện rộng khắp ở chất xám và chất trắng. Cấu trúc điển hình bao gồm thân tế bào hình bầu dục và các tua bào tương (processes) kéo dài đến mạch máu, neuron và synapse. Tế bào này biểu hiện các marker đặc trưng như GFAP (Glial Fibrillary Acidic Protein), vimentin và S100β.

Các đặc điểm cấu trúc chính của tế bào hình sao có thể tóm tắt như sau:

Đặc điểm	Mô tả
Hình thái	Dạng sao, nhiều nhánh dài
Vị trí	Chất xám và chất trắng
Marker phân tử	GFAP, S100β, vimentin
Chức năng	Hỗ trợ neuron, duy trì nội môi, chuyển hóa

Phân loại và nguồn gốc phát sinh

Astrocyte được chia thành hai loại chính theo vị trí và hình thái: astrocyte dạng sợi (fibrous astrocyte) có nhánh dài, mảnh, chủ yếu ở chất trắng; và astrocyte dạng nguyên sinh (protoplasmic astrocyte) có nhánh ngắn, dày, phân nhánh nhiều, chủ yếu ở chất xám. Các kiểu phụ khác bao gồm astrocyte chuyên biệt theo vùng như tế bào Bergmann ở tiểu não hoặc Müller ở võng mạc.

Sự đa dạng này không chỉ phản ánh hình thái mà còn cả chức năng sinh học đặc thù tại từng vùng não bộ. Gần đây, kỹ thuật đơn bào RNA-seq đã xác nhận tính không đồng nhất lớn trong biểu hiện gene giữa các astrocyte vùng khác nhau.

Về nguồn gốc, tế bào hình sao phát triển từ các tế bào radial glia trong ống thần kinh ở giai đoạn sớm của phát triển phôi. Radial glia ban đầu đóng vai trò tế bào gốc thần kinh và hướng dẫn neuron di cư, sau đó biệt hóa thành astrocyte dưới ảnh hưởng của tín hiệu Notch, BMP, EGF và các cytokine tại vi môi trường não đang phát triển.

Chức năng duy trì cân bằng nội môi

Astrocyte tham gia duy trì ổn định vi môi trường ngoại bào thông qua hấp thu ion, điều hòa pH, áp suất thẩm thấu và quản lý dịch não tủy. Chúng đặc biệt quan trọng trong hấp thu ion K⁺ dư thừa từ khe synapse sau hoạt động điện thần kinh mạnh, thông qua kênh Kir4.1.

Ngoài ra, tế bào hình sao giúp kiểm soát nồng độ glutamate – chất dẫn truyền thần kinh kích thích mạnh – nhờ vận chuyển qua các kênh EAAT1 (GLAST) và EAAT2 (GLT-1). Quá trình này giúp ngăn chặn độc tính glutamate, một nguyên nhân chính gây chết neuron trong nhiều bệnh lý thần kinh.

Các chức năng duy trì nội môi gồm:

• Hấp thu K⁺ và tái phân phối điện giải
• Giảm độc tính glutamate qua EAAT1/2
• Điều hòa pH thông qua trao đổi Na⁺/H⁺
• Hỗ trợ dòng dịch não tủy và chuyển hóa qua aquaporin-4

Tạo và duy trì hàng rào máu – não (BBB)

Tế bào hình sao giữ vai trò trung gian thiết yếu trong duy trì tính toàn vẹn của hàng rào máu–não (BBB – blood–brain barrier). Các tua bào tương của astrocyte hình thành các chân tận cùng (endfeet) bao quanh mao mạch, tiếp xúc trực tiếp với tế bào nội mô mạch máu và màng đáy.

Astrocyte tiết ra nhiều yếu tố hòa tan như TGF-β, GDNF, và angiopoietin-1 giúp cảm ứng và ổn định các liên kết chặt (tight junctions) giữa các tế bào nội mô, hạn chế sự xâm nhập của chất độc, vi sinh vật và các phân tử có hại từ máu vào não.

Một số protein quan trọng do astrocyte điều hòa trong hàng rào máu–não:

• Claudin-5, occludin (tight junctions)
• GLUT1 (vận chuyển glucose)
• Aquaporin-4 (vận chuyển nước)
• GFAP (hỗ trợ cấu trúc)

Tham khảo chi tiết tại Nature Reviews Neuroscience (2019).

Hỗ trợ chuyển hóa và cung cấp năng lượng cho neuron

Tế bào hình sao đóng vai trò trung tâm trong việc cung cấp năng lượng và hỗ trợ chuyển hóa cho neuron. Chúng là nơi tổng hợp, lưu trữ và chuyển hóa glucose, đồng thời duy trì nguồn năng lượng dự trữ thông qua glycogen – dạng dự trữ carbohydrate duy nhất trong hệ thần kinh trung ương.

Khi cần thiết, astrocyte phân giải glycogen thành lactate, sau đó vận chuyển qua hệ thống monocarboxylate transporter (MCT) đến neuron để tái sử dụng trong chu trình Krebs. Mô hình này được gọi là giả thuyết “Astrocyte–Neuron Lactate Shuttle” (ANLS).

Ngoài glucose và lactate, astrocyte còn tổng hợp và cung cấp cholesterol cho neuron, điều hòa sự hình thành và bảo trì màng synapse. Chúng cũng tham gia hỗ trợ chức năng ty thể neuron thông qua trao đổi glutamate–glutamine.

Chức năng miễn dịch và phản ứng viêm

Astrocyte là một phần của hệ thống miễn dịch nội sinh của não. Chúng biểu hiện các thụ thể nhận diện mẫu (PRRs) như Toll-like receptors (TLRs), có thể cảm nhận các tác nhân gây viêm hoặc tổn thương nội bào và đáp ứng bằng cách sản xuất cytokine như IL-1β, TNF-α, IL-6 và chemokine như MCP-1.

Trong điều kiện bình thường, astrocyte đóng vai trò điều hòa miễn dịch và kiểm soát viêm. Tuy nhiên, khi bị kích thích quá mức hoặc kéo dài, chúng trở nên phản ứng và gây ra hiện tượng “astrogliosis” – biểu hiện bằng tăng sản xuất GFAP, phì đại hình thái và thay đổi phiên mã.

Các kiểu phản ứng miễn dịch astrocyte:

• A1 reactive astrocyte: do microglia cảm ứng, có tính gây độc neuron
• A2 reactive astrocyte: có tác dụng bảo vệ và tái tạo mô
• Non-reactive astrocyte: duy trì trạng thái nghỉ sinh lý

Tương tác synapse và điều hòa hoạt tính thần kinh

Tế bào hình sao không chỉ hỗ trợ cấu trúc synapse mà còn trực tiếp điều hòa hoạt động dẫn truyền thần kinh. Chúng tạo thành mô hình “tripartite synapse” – một khái niệm mô tả sự tham gia của astrocyte bên cạnh presynapse và postsynapse.

Astrocyte giải phóng các chất truyền tin không phải thần kinh (gliotransmitters) như D-serine, ATP, glutamate và GABA vào khe synapse để điều chỉnh tín hiệu thần kinh. Việc này được kiểm soát thông qua tín hiệu Ca²⁺ nội bào của astrocyte, phản ánh sự đáp ứng với kích thích neuron.

Astrocyte còn tham gia trong:

• Hạn chế lan truyền glutamate ra ngoài synapse
• Điều chỉnh tần số và biên độ hoạt động điện của mạng neuron
• Tối ưu hóa học tập và trí nhớ thông qua điều biến synaptic plasticity

Thay đổi bệnh lý và vai trò trong thoái hóa thần kinh

Trong các bệnh lý thần kinh, astrocyte không chỉ bị ảnh hưởng mà còn đóng vai trò chủ động trong tiến triển bệnh. Dưới điều kiện bệnh lý, astrocyte chuyển sang trạng thái hoạt hóa mạnh (reactive astrogliosis), thay đổi biểu hiện gene và gây mất các chức năng sinh lý như hấp thu glutamate, điều hòa ion và hỗ trợ chuyển hóa.

Astrocyte có thể góp phần vào sự mất cân bằng synapse, tích tụ protein độc hại (như amyloid-β trong Alzheimer), và khởi phát phản ứng viêm mạn tính. Trong các mô bệnh học, sự hiện diện của astrocyte hoạt hóa được coi là dấu hiệu chẩn đoán sớm của thoái hóa thần kinh.

Một số bệnh liên quan đến rối loạn chức năng astrocyte:

• Alzheimer: giảm hấp thu glutamate, tăng phản ứng viêm
• Parkinson: rối loạn trao đổi Ca²⁺, tăng độc tính môi trường synapse
• Chấn thương sọ não: hình thành mô sẹo thần kinh (glial scar), cản trở tái tạo

Tiềm năng điều trị và ứng dụng sinh học

Astrocyte đang là mục tiêu triển vọng trong nghiên cứu điều trị bệnh thần kinh. Một số hướng tiếp cận bao gồm điều chỉnh trạng thái phản ứng của astrocyte, khôi phục chức năng hấp thu glutamate hoặc điều hòa sản xuất cytokine.

Ngoài ra, các chiến lược như cấy ghép astrocyte biệt hóa từ tế bào gốc đa năng cảm ứng (iPSC), chỉnh sửa gene để biểu hiện yếu tố dinh dưỡng thần kinh (neurotrophic factors), hoặc sử dụng RNA nhỏ can thiệp (siRNA) nhằm kiểm soát biểu hiện gene đang được nghiên cứu rộng rãi.

Ứng dụng khác:

• Thiết kế mô hình não nhân tạo (brain-on-chip) có chứa astrocyte
• Ứng dụng trong kiểm nghiệm độc tính thuốc thần kinh
• Kết hợp với tế bào neuron để phát triển mạng thần kinh sinh học lai

Tổng kết

Tế bào hình sao là thành phần không thể thiếu trong hệ thần kinh trung ương, vượt qua vai trò hỗ trợ đơn thuần để trở thành trung tâm điều phối nội môi, miễn dịch và hoạt động synapse. Tính đa dạng, tính dẻo và khả năng tương tác linh hoạt khiến astrocyte là mắt xích chủ chốt trong nghiên cứu và điều trị bệnh lý thần kinh hiện đại.

Hiểu rõ chức năng và cơ chế phân tử của astrocyte không chỉ giúp giải thích tiến trình bệnh học mà còn mở ra những hướng đi mới trong y học chính xác, sinh học thần kinh tái tạo và công nghệ thần kinh ứng dụng.